Томислав Османли

Возвишеното – супра-естетички аспект

Поимот на возвишеноста во себе вклучува еден особен димензионизам. Грчкиот термин το ύψος, возвишеност едновремено означува и „височина” па упатува на една нагорно растечка вертикала во системот на вредности, која впрочем не е и само древна западно-европска, туку и ориентална аксиолошка категорија, на чијшто врв стои поимот на – возвишеното, возвишеноста. Така, возвишеното постои како универзално присутна категорија којашто, имено, насекаде ги надвисува сите останати етички и естетски мерки на вредности. На тоа јасно укажува и Кант во својот спис „Разгледи за чувствата на убавото и возвишеното”. (1)

Но кога сме кај големите вредности што во античката реторика се именуваат „велики” (grandis) , но и „тешки” (gravis) и особено на полето на книжевноста кадешто зборуваме за „длабоки” (profundi) дела, упатно е да ги забележиме овие вредносни одредувања што воведуваат една друга, спротивна насока во вредносната вертикала – удолу, така да се рече - кон гравитациското јадро на вредностите. (2)

И ако е тоа така, дали длабокото е возвишено? И дали, во таков случај, важи синтагмата: колку подлабоко – толку повисоко? Станува збор за една дилема која не е конструирана според реториката на аргументот на спротивноста, туку во која функционира една реална и деликатна дијалектика. Неа, на пример, убаво нѝ ја илустрира значенскиот материјал на митовите и ритуалите, како да речеме кај Самотрачките мистерии во антиката кои ги спојуваат живородниот свет на семајката (παμμήτωρ) Деметра со подземниот свет на Персефона, која е коре (Κόρη) ќерката што, инаку, Плутон ја грабнува и ја внесува во своето подземно царство; така ќерката копнее да ѝ се врати на мајката, па циклично, живиот свет се раѓа од никулецот што Мајката го зачнува од зрното во себе, умира, тоне в земи, за одново на про’рти во нов живот што се пробива на површината и вишнее кон сонцето, во еден бескраен циклус на повторното раѓање (παλιγγενεσία) и севкупната обнова во универзалниот епос на постоењето и промената при која смртта го овозможува животот, како што и падот го овозможува идното вишнеење. (3) Дилемата ја разрешува Е. Кант, на следниот начин: „Големата висина е исто толку возвишена како и големата длабочина, само што оваа ја следи чивството на грозоморност, а онаа првата восхит; затоа она чувство може да биде страшно, а ова благородно” (4)

Тука треба да го имаме предвид и трагизмот што го излачуваат збиднувањата и паѓањата во историските понори на современиот свет, од онаа потресна синтагма избликната како хуманистички крик по повод нацистичките холокаусти на цели етнички и општествени групации (Евреи, Словени, Синти, Роми, хомосексуалци, Јеховини сведоци, итн.): „Може ли да се пишува поезија по Аушвиц”; сѐ до тревожното искуство со обрушувањето на високите симболи на современиот свет на западните вредности, кулите-близначки од Светскиот трговски центар во Њујорк.

Лирика (ќе) се пишува и по Аушвиц, едноставно зашто трагичните искуства во човекувањето не се пречка, туку поттик за создавање. Така по повод Аушвиц се создадени илјадници тревожни дела, а песни се создавани и во самиот логор. (4) Падот, пак, на њујоршките небодери во правта и пепелта на терористичкиот чин не се крај на една цивилизација, дури ни апсолутна загуба на тој симбол на импресивните физички висови што ги досегнува секоја, па и модерната цивилизација – вишнеејќи кон небото, не и прв пат по Вавилон - би сакал да додадам: иако њујоршките близнаци не ги сруши гневот на Бога, туку гневот на една категорија дехуманизирани очајници. Така оздола повторно ќе се извиши градба и „нултото земјиште” (ground Zero) ќе добие супра-структура што ќе биде „број еден” (number One) во архитектонските вишнеења и од ново добиена игра во трансисторискиот натпревар, и со гравитацијата, и со подземните сили.

Проза и поезија, значи, ќе се пишуваат и за трагичните загуби во кулите на Менхетн, но и по повод интервенцијата во Ирак, ќе има нови химни за Бин Ладен и за фанатиците што со името на Бога на усните се разнесуваат повлекувајќи и други животи со себе; ќе има тревожни записи за нивните семејства, и за невините жртви потекнати од нивниот очај. Ќе се пишува и натаму за сѐ, само што во тие искази, тешко ќе се достигне идеалот на визвишеноста, се додека нив ги потивираат поединечните аспекти. Овие настани го содржат истиот, ако не и поголем степен на трагизам, како оној од древната војна за Троја, па сепак не сме сведоци на такви капитални творби и доживувања што го произведуваат возвишеното. Хомер нуди единствен, а современите уметнички посматрачи поделен поглед на таа тревожна стваност во која, обично, избираат страна (на авторско гледање).

Како, возвишеното ја достигнува Хомер во „Илијада”? Такашто гледа во еден тотал врз десетгодишниот тек на најстрашната војна од архајскиот период на западноевропската цивилизација. Во неговиот поетски и поетички светоглед, влегуваат и тоталитетот и индивидуалитетот. Влегуваат двете страни од завојуваните сили, закараните богови, нивните слабости и пристрасности, хировитите промени на воената среќа, но и карактерите на човечките предводници на судрените војски, карактерите на нивните предводници, нивните најистакнати борци, хероите со своите доблести, слабости и маани, нивните страсти, нивните заблуди и нивните грешки, сиот тој материјал неоходен за грандизоната градба на возвишениот епос. И делото на Хомер не ќе ја доживееше возвишеноста на неговата доколку тој вешто менуван поглед на високиот тотал и на карактерниот детал Поетот не го извел низ неколку лични доблести: а) низ искреното чувство; она коешто почива врз доживеаниот трагизам и нехуманост на војната и кое е мотив за дело без заземање страна, како и врз б) уметничкиот занес и в) поетичка мерка(5).

Покрај овие три субјективни творечки својства, возвишеноста ја сочинува и еден аспект. Имено аспектот што големиот автор го има во уметничкото опсервирање и искажување на ликовите и настаните за кои пишува. Имено, не му припаѓа на кретивното, творечкото досегање на возвишеното со погледот кренат угоре, кон планините, облаците, кон Бога; туку погледот свртен од горе: од планините, од облаците, од Бога. Возвишеното е аспектот на таков еден, тотален и детален аспект виден од горе, од големите судбински висови - врз општата драма и конкретниот трагизам на човекувањето. Не случајно во историјата на разгледите за категоријата на возвишеното, таа се доближува кон теолошките теми и мотиви, во недоразјаснетото чувство дека таа е аспект од божествените височини и во таа смисла врвна демиургија (δημιουργία) на човекот-творец. Затоа и возвишените дела се така ретки, но затоа пак и творците на таквите дела се сметаат за гении или творци, блиски до (погледот на) Бога.

Оттука:

а) Возвишеноста не е димензија ниту од неа изведена вредност; таа не е дијастаза (διάστασης), а хипостаза (υπόστασης), супстанца.

б) Затоа погледот кон височините предизвикува воодушевување, а Погледот од височините - величественост.

в) Величественоста на една творба, со еден збор, е субјективен поглед од аспектот на Бога.

Од тука потекнува и универзализмот на возвишеното; транс-темпоралната и транс-спацијалната актуелност на делата што возвишените дела по дефиниција го содржат. Онаа димензија што Псевдо-Лонгин во седмата глава на својот спис ќе ја дефинира: „Сметај ги за убави и вистинити оние примери на возвишеност кои им се допаѓаат на сите луѓе и во секое време”. (6)

Со оглед пак и на нашите горни заклучоци, не случајно во величествените творби на духот припаѓаат темелните теолошки книги на светските религии и оние Библии на човековата цивилизација чии величествени доживувања ги држат на високиот пиедестал на кој ги поставила не само естетиката, туку вкупната хуманистика.

Во таа смисла, по трагата на Кантовата дистинкција за убавото од една, и величественото од повисока инстанца (7), склон сум да сметам дека додека првото ѝ припаѓа на естетиката, категоријата на величественото е супра-естетичка. Таа постои на она ниво кадешто се обединуваат сите доживеано доловени доблести, драми и трагизми на човекувањето, онаму кадешто раскошно дијалогизираат етиката, естетиката и теологијата.

_____________

(1) „Beobacthungen über das gefühl des schönen und erdhabeben“ od von M. Immanuel Kant, в. во Imanuel Kant „O lepom i uzvišenom“, Grafos, Beograd , филозофски спис од 1763. година пишуван во неговиот т.н. преткритички период, во кој Кант пишува: „Чувството од порафиниран вид што акаме да го испитаме, воглавно е двојно: чувството на возвишеното и чувството на убавото. Двете ни се пријатни, но на мошне различен начин. Погледот на ридовите чии снежни врвови ги надвиснуваат облаците, описот на бурата што бесни, или сликата на пеколот што ја дава Милтон предизвикуваат допаѓање, но допаѓање проследено со застрашувачко чувство; напротив, погледот врз цветните ливади, на долините со извиени потоци, по кои пасат стада, описот на Елизиумот или Хомеровата слика на половината на Венера исто така будат позитивни чувства, но се проследени со радост и насмевка...” (стр.16) . И понатаму: „Возвишените особини влеваат почит, а убавите предивикуваат љубов” (стр. 19); а потоа и: „...возвишеното врз нас влијае повеќе од убавото, само што возвишеното, до колку не е проследено со убавото нѐ заморува и не може долго да се ужива.” (стр.19)

(2) Не случајно знаменити списови и дела се именувани „De profundis”, „Ex profundis”, а благодарноста, впрочем како и некои негативни емоции, се изразуваат „од дното на душата”

(3) Др Милош Н. Ђурић, „Историја хеленске етике“, Мит о Деметри и Кори као основа Елеусинских мистерија, БИГЗ, Београд, 1976, стр. 4-22

(4) Imanuel Kant „O lepom i uzvišenom“, стр.18 op.cit.

(5) Види: пишувани сведоштва, лични фотографии од логорот на професионалниот фотограф и преживеан логораш од Аушвиц: Χαιντς Σαλβατνωρ Κουνιο «ΕΖΗΣΑ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ», το ημερολόγιο του αριθμού 109565, δεύτερη έκδοση, Θεσσαλονίκη, 1982 стр. 576 и во тие рамки тревожната песна на јидиш од полскиот поет Јицхак Кацнелсон (1885- убиен ноќта на 30. април 1944.) напишана во Аушвиц на 30 октомври 1943. и насловена „Одново вагоните“; или: Д-р Аврам Садикарио „Датуми на пеколот (поема за колокаусот)“, Македонско-израелско друштво на пријателство и соработка, Скопје, 1996 .

(6) Псевдо-Лонгин во таа смисла ја дистингвира Хомеровата „Одисеја” од неговата „Илијада” во полза на вторава, најоѓајќи поетски претерувања и безмерност во архаичниот епос посветен на враќањата и копнежот по домот но кралот од Итака, иако и тој епос е пишуван според принципи слични на оние применети во „Илијада“

(7) Псевдо-Лонгин „За возвишеноста”, „Магор”, Скопје, 2004., Седма глава, стр.46

(8) Imanuel Kant, op. Cit. Стр.16

(Овој текст е искажување на 10. П.Е.Н. Охридска конфренција на тема „Литературата и возвишеното”)