Никофор Робовски

Поетските претстави за Марко Крале во македонската народна епика

Поетските претстави во македонската народна епика за Марко Крале, познат во македонските маркокралевски народни песни и во варијанти како Марко Крале, Марко Крали, Марко Кралевиќ, Марко Кралевиќе, Марко Кралевити, Марко Делибаша, Марко добер јунак, Марко од Вароша, Марко Варошлија, Марко од Прилепа града, Марко Прилепчанец, или пак како Крале Марко, Крали Марко, Кралевиќ Марко, Кралевиќа Марко, Кралевиќу Марко, Кралевиќи Марко, Димни Марко, Млади Марко и сл., се бројни и разновидни.

Тие произлегуваат од темата, сижето и мотивите на многубројните постоечки македонски маркокралевски епски народни песни и варијанти во кои преку споредби, хиперболи, антитези, метафори и други изразни средства на народната поетика се асоцира на животот и дејноста историскиот крал Марко и на постоењето на неговата држава, на чие чело тој се наоѓал скоро четврт век 1371-1395, респектирајќи ја притоа турската централна власт.

Историски е познато дека кралот Марко, роден околу 1335 година, Волкашинов најстар син и наследник, припадник на српската династија Мрњавчевиќ, станал крал на државата која го опфаќала десниот брег на Вардар, од Шар Планина и албанските планини до Костур на југозапад со престолнина во Прилеп, без Скопје и Охрид, и владеел речиси 24 години, сè до неговата смрт на 17 мај 1395 година, кога загинал во Крајова, Романија при исполнувањето на својата обврска спрема султанот Бајазит. Ретките историски податоци говорат дека неговата жена Елена била ќерка на Радослав Хлапен, управител на градовите Бер и Воден, имал двајца браќа Андреја и Димитар, немал сестри, ниту деца. По загинувањето неговата држава Турците ја приклучиле кон своите територии.

Појавата на Марко Крале во македонската народна епика¹ се оцртува веќе во поетските престави  за родителите, раѓањето, крштевањето, за предодредената среќа и јунаштво од трите наречници, за натамошната среќа и јунаштво од трите наречници, за натамошната драматична судбина на новороденчето, предадена во духот на библискиот Мојсиев случај, сè до првите негови подвизи:

Дзверетина со Марка се борил
три саати токмо се бориле
дури Марко дзверетина кутнал
му пресекол до три глаи.²

Надворешниот поетски лик на Марко Крале е претставен како импознатна епска фигура која со својот митски коњ шета низ сета земја наоружан со сабја, со боздоган и со копје, облечен во „кожув од мечиште“, на глава со „калпак од волчиште“, со густи засукани мустаци и со „очи соколови“. Сликава содржи видливи споредби и хиперболи:

Вежди пијавици-
како црни крилја ластовички
В рака држит војно копје-
ко јасика тонка  извишено
Се наметнал с гуна кабаница-
ми црнеет како т’чмен облак.

От што ми е сила у јунака-
срна земја се тресит.³

Поетската претстава за неизмерната физичка сила на Марко Крале којашто, според преданието, ја добил од мајчинското млеко на Јана самовила како награда за укажаната помош кон нејзините самовилски деца кои жедни плачеле во планината, е прикажана со чести хиперболи:

Си земја бели камен
та го метна од Балкано од Балкано до Пирино.⁴

Чабур чаша-седумдесет ока
Кренал чаша чабурлија
и ја испил сета дур до капка.⁵

Размаа се Кралевиќи Марко
та пресече седемдес' ајдука.⁶

А што беше Марко од Вароша
сврте сабја налево-надесно
ми исече триста чаодари.⁷

Со таквата сила тој ги погубил:

Пакосниот црн Арапин кој се „најмил да го фатит Марка Кралевиќе“:

Тргна сабја му пресече глаа
и му зеде негоата коња. ⁸

Кралот Филип Мацарина кој „заробил девет робинчици“:

Ми киниса Марко Кралевиќе
ми отишол у Маџарска земја
дури Вилип онанда се спрема
му пресече глава од рамења.⁹

Деветте браќа насилници, „Банови синови“, кои „поплениле Бугарка девојка“:

Скокна Марко на јуначки нодзе
му и пресече нејни руси глави.¹⁰

Дете Дукадинче кое било „седум п’ти појунак“ од него:

И се спушти Марко Кралевиќе
му ја зеде негова добра глаа.¹¹

и други.

Сепак, силата на Марко Крале не секогаш е опишана како доволна за разрешување на бројните опасни ситуации во кои тој запаѓал. Тука главно придонесувале итрината, измамата, помошта и советите на другите епски ликови, како и сопствената вештина. Така, св.Георги го спасил од Ѓурѓа самовила¹², молбите на неговата мајка „сестра“, и „љуба“, ги принудиле самовилите да го отпуштат¹³ „малечкиот“ Секула и Марковица со итрина го спасиле од беснењето во Костур¹⁴, самата Марковица итро го ослободила од затворот во „Едрене града“¹⁵, со измама младата крчмарица го спасила од Гино Арнаутче¹⁶, од Џемо Бргенин¹⁷, а самиот тој се извлекол од нападот на Вела самовила¹⁸ итн. Дури и погубувањето на такви епски ликови, како Муса Кесеџија¹⁹, Корун арамија²⁰, Жолта Баздриѓана²¹, Дука Хајдутин²², и други, Марко Крале го спровел со помошта и со советите на самовилите Стојна, Вела и Ѓурѓа кои во ваквите случаи истапувале како негови „посестрими“, како и со советите на својата мајка и на Марковица.

Карактерот на Марко Крале е прикажан во поетските претстави за неговото делување и конкретно однесување кон луѓето и кон средината во која тој се движел. Опишани се контрадикторни карактерни особини: од една страна високо развиено чувство и смисла за праведност и за помагање на слабите и безмоќните, а од друга, неоправдана суровост и штетна самопофалба.

Воден од добронамерни желби, Марко Крале при погледот на „трите синџири робје“²³, „многу му се срце ужалило“, веднаш го погубил Арапот и ги ослободил од синџирите „младите дечиња, убавите девојки, добрите девојки, младите момчиња и младите невести“. или пак по дознавањето за црниот арапин на „рамно Косово“²⁴ кој барал од младоженците да му плаќаат свадбарина „по триесет минцови“, го убил Арапинот и неговите „стражари“.

Со таквите постапки Марко Крале се прочул дури и во „Немачка земја“²⁵, каде бил повикан на помош и каде „триесет години не можеле свадба да сторат“, поради „црните Арапини“, кои „ја поробиле“ таа земја.

Како посочувствителен Марко Крале е прикажан во однос кон своите блиски. На пример, кон братот Андреја кој бил заробен од „Турци анадолци“²⁶ одвлечен во „Анадолска земја“, што по три години упорно борење го пронашол и настојувал жив да го доведе во Прилеп, но безуспешно. Или пак кон „сестрата“ Шаина робина која била „пленета“ од „Турци јаничари“, и одвлечена во Истанбул со која тој се препознал.²⁷

Сличен е неговиот однос, опишан со антитеза:

или грми ил' се земја тресе
или стадо за јагнишча белеје
или риба у морето пеје
или змија у грамада свири?
нити грми нит' се земја тресе
нити стадо за јагнишча белеје

нити риба у морето пеје
нити змија у грамада свири
туку Марко ногу болен лежи
на зло лежи јунак ќе да умре

преку која се подвлекува противреченоста помеѓу животот и смртта и се изразува Марковата желба по неговата смрт, неговиот имот: сараите, дворовите, кулите, кралшчините, краините да им ги остави на своите.²⁸

Како спротивност на добротворните дела на Марко Крале се прикажани поетските претстави за неговиот жесток однос спрема одделни епски ликови:

Кон Дура од Кичево и кон својата „невеста“:

Ми го закла дура од Кичево
ми си зеде тнеке газија
ми си зеде трамба рогузина
си завитка негоа невеста
а запали долу од нозите.²⁹

Кон Беле од Костур, кон Ангелина и кон своето дете:

Дур да трепнит посекол Белета
го пресекол на две полоини
ја завитка млада Ангелина
ја запали и ми ја изгоре
што пресекол дете малечкао.³⁰   

Кон Велјо од Косово³¹, и кон „млада Марковица“, кон Дука Хајдутин³² итн.

Таквите злодела се вршени поради лични, престижни и семејни причини, условени од љубомора, навреда, неверба, освета и сл., предадени во духот на средновековната применувана казнена практика.

Прикажаната поетска претстава за самопофалбите на Марко Крале рефлектира една друга негова важна карактерна особина. Индикативен е случајот со неговата сила од која тој „дури ми спотнал от велика сила а не знает со неа што да сторит“³³, зашто сите „јунаци, лошотии, аждери, ламји, вили, самовили и димни јуди“, не можеле да го совладеат. Немајќи можност да се сретне со „појунак“. Марко Крале и се обратил на „дзвезда вечерница“, со самопофалбата - хипербола:

Ој те тебе дзвездо вечернице
Уште мене јунак не познаваш
слушај мене дзвездо вечернице
Да ми слезит Господ од небеси
и со него на мејдан излегвам
Крај да имат мајка срна земја
с една р'ка неја ќе поткренам.³⁴,

со што го предизвикал божјиот гнев кој ми одзел „сила полоина“, и ми препорачал:

и од сега благослов ти давам
пак да бидеш јунак над јунаци
ама ќ’ имат појунак од тебе
не ќе можиш само со јунаштво
а повеќе со итрини и со измамување³⁵

Сите овие и низа други поетски претстави во македонската маркокралевска народна епика го прикажуваат Марко Крале не само како легендарно идеализиран епски лик кој врши подвизи, туку и како веродостојна епска личност која поседува добри и лоши карактерни особини и која спроведува разновидни дела и злодела.

Претставен е противречен епски лик, чија широка популарност во народната епика на балканските простори, може да се бара, веројатно:

- во припишуваната вродена лична сила и способност

- во преовладувачките добротворни дела, насочени кон сочувување на неговата релативно независна држава

- во заштитата на христијанската вера

- во усилбите за градење на цркви и манастири

- во одбраната на населението пред турските насилства

- во загинувањето на неговиот татко Волкашин директно во борбата против Турците

- во уврерувањето дека населението од неговата држава имало можеби посносливи животни услови, па дури и извесни привилегии

- и на крајот, во неговиот погин надвор од неговата држава.

Во таа смисла карактеристичен е фактот дека во „преку седумдесет епски мотиви“³⁶, опфатени и обработени во стотици, можеби и во илјадници македонски маркокралевски епски народни песни и варијанти од сите краишта на Македонија, никаде не се зборува за Марковото „турско вазалство“. Како турски вазал тој е спомнуван во одделни случаи само во бугарски и српски епски народни песни.³⁷

Македонската маркокралевска народна епика, чија појава спаѓа во средновековјето се создавала и се развивала во Македонија, во местото, каде делувал историскиот крал Марко и каде се одигрувале историските настани поврзани со неговото име. Од тука, преку македонските народни пејачи - бегалци маркокралевската мотивика била пренесена и во другите јужно-словенски соодветни народни епики: бугарската, српската, црногорската, хрватската, модифицирано обработена народна епика, особено во дадената средина. Може да се претпостави дека оваа маркокралевска епска поезија била создавана најпрво во аристократска средина од професионални пејачи, а со текот на времето иницијативата ја презеле народните поети.

Оригиналноста на низа македонски маркокралевски мотиви, уметничките вредности, колоритот на месниот народен говор и бројноста на соодветните песни и варијанти, ја ставаат оваа поезија меѓу значајните компоненти на целокупната македонска народна епика.

¹ К.Пенушлиски: Марко Крале - легенда и стварност, Песни, Скопје, 1983, стр. 117/1

² Исто, 121/1.

³ Исто, 301/302/70.

⁴ Исто, стр. 130/5.

⁵ Исто, стр. 314/71.

⁶ Исто, стр. 264/55.

⁷ Исто.стр. 351/80.

⁸ Исто, стр. 354/81.

⁹ Исто, стр. 343/79.

¹⁰ Исто,стр. 372/84.

¹¹ Исто, стр. 392/87.          

¹² Исто, стр. 132/6.

¹³ Исто, стр. 148/12

¹⁴ Исто, стр. 188/31.

¹⁵ Исто, стр.194/32.

¹⁶ Исто, стр. 329/75.

¹⁷ Исто, стр. 333/76.

¹⁸ Исто, стр. 136/7.

¹⁹ Исто, стр. 328/74.

²⁰ Исто, стр. 337/77.

²¹ Исто, стр. 429/98.

²² Исто, стр. 223/40.

²³ Исто, стр. 448/104, 452/105, 454/104.

²⁴ Исто, стр. 444/103. 

²⁵ Исто, стр. 442/102.

²⁶ Исто, стр. 257/55.

²⁷ Исто, стр. 269/57.

²⁸ Исто, стр. 294/67.

²⁹ Исто, стр. 208/36.

³⁰ Исто, стр. 215/37.

³¹ Исто, стр. 216/38.

³²  Исто, стр. 227/40.

³³ Исто, стр. 302/70.

³⁴ Исто, стр. 303/70.

³⁵ Исто, стр. 307/70.

³⁶ К. Симитчев: Марко Крале во Македонската народна епика, Скопје, 1981,стр. ЗЗ.

³⁷ Исто, стр. 88.